Το Μαξιλάρι του Καναπέ της Θείας Κατίνας Σφήκα , στη Βαλύρα το 1960

 

     Αφιερωμένο στις γιαγιάδες μας, που έχουν πέσει θύματα ληστείας στη Βαλύρα

                 Το Μαξιλάρι της Θείας Κατίνας Σφήκα.Φωτο: Ε.Η. Κοντοπούλου

Έως και τη δεκαετία του 1980, όχι μόνο στη Βαλύρα, αλλά στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας, ξεχώριζε ανάμεσα στα προικιά τα πολυδουλεμένα, υφασμένα και κεντημένα στη ραπτομηχανή ή στο χέρι , το κεντρικό μαξιλάρι του καναπέ ,στο παραδοσιακό σαλόνι του σπιτιού. Το μαξιλάρι του καναπέ αποτελούσε το άριστο δείγμα της ποιότητας της προίκας  της κόρης, παράλληλα  έδειχνε τις  πτυχές του χαρακτήρα της μέλλουσας νύφης,  τις νοητικές της ικανότητες και δεξιότητες, τις προτιμήσεις και τη καλαισθησία της.

Στη Βαλύρα, όλες ανεξαιρέτως οι κοπέλες , κεντούσαν ή ύφαιναν επιμελώς το γαμήλιο μαξιλάρι για τον καναπέ τους ,ή το παραδοσιακό ντιβάνι που υπολόγιζαν να λάβουν ως κληρονομιά στο γάμο τους. Εργάζονταν ακόμη κι έναν ολόκληρο χρόνο για να ολοκληρώσουν το κέντημα του μαξιλαριού και φαντάζονταν μ΄ ευχαρίστηση πόση εντύπωση θα κάνει στους καλεσμένους και στον κοινωνικό περίγυρο, όταν δεήσει ο Θεός και έλθει εκείνη η ευλογημένη ημέρα που θα εκθέσουν σε δημόσια θεά  τα προικιά τους.

-Άντε και τελειώνουμε έλεγαν τα κορίτσια ,θα μείνουν όλοι ενεοί μόλις δουν αυτό το  εργόχειρο!

Το ίδιο και η Θεία Κατίνα, που ήρθε νύφη στη Βαλύρα κατά τη δεκαετία του 1960, και άφησε όλες τις κυράδες του χωριού άλαλες , με τ΄ όμορφο μαξιλάρι της. Δεν θα είχαμε δείγμα από το εργόχειρο της θείας Κατίνας, αν δεν γοήτευε το βλέμμα μου εκείνο το μαξιλάρι στα 11 χρόνια μου και δεν αποφάσιζα με υπομονή και τη καθοδήγηση από τη  μεγάλη κεντήστρα θεία Κατίνα, να φτιάξω ένα ακριβώς ίδιο.

Παιδευόμουν καθημερινά καθ΄ όλο το σχολικό έτος στην Έκτη Δημοτικού , το σωτήριον έτος 1970, και τελικά, όπως έλεγε ο αείμνηστος κύριος Χρήστος Γεωργακόπουλος, ο δάσκαλός μας στο Δημοτικό Σχολείο της Βαλύρας, τα κατάφερα!

Εκείνα τα χρόνια , ως παιδί, δεν είχα ιδιαίτερη αντίληψη των χρωματικών αποχρώσεων και του συνδυασμού αυτών, ούτε είχα ακόμη εντρυφήσει στη μελέτη των παραδοσιακών μουσειακών εκθεμάτων, τύπου Μουσείου Μπενάκη κλπ. Τα έντονα χρώματα με γέμιζαν χαρά και ξενοιασιά, γι΄ αυτό λάτρεψα τα πολύχρωμα κουβαράκια με τα μαλλιά που αγόρασα από του Λατζούνη το κατάστημα στη πλατεία του χωριού ,για να κεντήσω το μαξιλάρι της θείας Κατίνας. Η θεία Κατίνα ήταν καταπληκτική δασκάλα. Πάνω σε μπεζ λινάτσα κεντήσαμε με μαύρο μαλλί και σταυροβελονιά, εντός μεγάλου τετραγώνου, μικρά μαύρα τετράγωνα, αφήνοντας εναλλάξ ακέντητα τετράγωνα . Αφού ολοκληρώθηκε η βάση του σχεδίου, χωρίσαμε τα ακέντητα τετράγωνα στη μέση με μία  κάθετη γραμμή κεντημένη με σταυροβελονιά. Στη συνέχεια, από το κέντρο προς την περιφέρεια κάθε κενού τετραγώνου, μπήκαν καθέτως τα χρώματα με ανεβατή βελονιά. Μόλις ολοκληρώθηκε το κέντημα, μ΄ ένα ξυραφάκι κόψαμε προσεκτικά στη μέση   καθέτως τα γεμισμένα τετράγωνα, και αναδύθηκαν οι πολύχρωμες πεταλούδες του σχεδίου , σε σχήμα ρόμβου. Το Μπιζάνι γέμισε χαμόγελα, όταν θείες και γνωστές περνούσαν από το σπίτι μας και έβλεπαν ολοκληρωμένο το σχέδιο, που θεωρούσαν δύσκολο να εκτελεστεί, από ένα μικρό παιδάκι.

Ένα καλοκαίρι, κατά τη δεκαετία του 1980, πηγαίνοντας με τη νέα μου οικογένεια εκδρομή στο Μέτσοβο, σταματήσαμε για μία ημέρα στα Ιωάννινα και μείναμε σ ένα παραδοσιακό σπίτι ΄,στην ευρεία περιοχή των Ιωαννίνων.

΄Πολύ μεγάλη εντύπωση μου έκανε η χειροποίητη μαξιλάρα που κοσμούσε τον καναπέ του δωματίου που μείναμε, γι ΄αυτό, πριν αποχωρήσουμε, κατά το μεσημέρι της επόμενης ημέρας, ρώτησα την ιδιοκτήτρια ποιος κέντησε εκείνο το εντυπωσιακό μαξιλάρι, που μόλις είχα φωτογραφήσει.

-Πολλοί με ρωτούν γι΄ αυτό, απάντησε χαμογελώντας. Η ίδια το κέντησα, έναν χρόνο πριν παντρευτώ, για έναν παραδοσιακό καναπέ της γιαγιάς μου, που μου έδωσε ως προίκα. Τα πράγματα όμως δεν ήρθαν όπως τα υπολόγιζα. Ο σύζυγός μου έχει μοντέρνες απόψεις για τη διακόσμηση του σπιτιού μας, τα παραδοσιακά κεντήματα τον βαραίνουν και τον ζαλίζουν. Γι΄ αυτό, δυστυχώς, τα περισσότερα εργόχειρα μου παραμένουν κλεισμένα μέσα στα μπαούλα. Μετά από είκοσι χρόνια γάμου, μόνο να αεριστούν τα βγάζω έξω.

          Το Μαξιλάρι στα Ιωάννινα τη δεκαετία του 1980,. Φωτο:Ε.Η.Κοντοπούλου

-Τι σημαίνει για εσάς αυτό το μαξιλάρι;

- Μιλάει το μαξιλάρι από μόνο του και τα λέει όλα, απάντησε η πρόσχαρη ιδιοκτήτρια.

- Και τι λέει, τι λέει; ρώτησα χαμογελώντας.

-Το τι λέει να μου το πείτε εσείς που σας αρέσει το εργόχειρο, εγώ θα σας πω τι έλεγε ένα αντίστοιχο πολύ ωραίο παλιό μαξιλάρι της γιαγιάς μου για εκείνη.

- Πείτε μου!

- Έλεγε ότι η γιαγιά είναι μία πολύ καλή νοικοκυρά, χρυσοχέρα, υπομονετική, πιστή στον Θεό και στην οικογένεια, έχει καλό και λεπτό γούστο, είναι ταπεινή, ήρεμος άνθρωπος, με αγάπη προς τους άλλους , είναι έξυπνη , το μάτι της κόβει και το μυαλό της παίρνει στροφές, και έχει πολύ καλή αντίληψη στην εκτέλεση πολύπλοκων σχεδίων. Η γιαγιά μου το μεσημέρι που οι άλλοι κοιμόντουσαν, κατέβαινε κρυφά στο κατώγι του σπιτιού και ύφαινε τα δικά της σχέδια, μέχρι στα προχωρημένα της γεράματα. Όταν την έπιασα μια μέρα και τη ρώτησα τι κάνεις εκεί γιαγιά και γιατί δεν ξεκουράζεσαι, ξέρετε τι μου απάντησε;

-Δεν είναι αμαρτία, και η Παναγία μας ύφαινε παιδάκι μου. Την Αγία ζώνη της μόνη της την ύφανε η Θεοτόκος , με τρίχες από καμήλα. Στη συνέχεια, όταν έφτασε η Αγία Ζώνη στα χέρια της ευσεβέστατης Βασίλισσας Πουλχερίας, εκείνη από σεβασμό στη μητέρα του Θεού, πέρασε από μέσα  και τη στόλισε με χρυσές κλωστές. Άντε κι εσύ να τελειώνεις σιγά σιγά το χρυσοκέντι στον τσεβρέ σου!

Δεν είχε άδικο η ιδιοκτήτρια της παραδοσιακής οικίας στα Ιωάννινα, η δεινή κεντήστρα του όμορφου μαξιλαριού.

Το κεντημένο μαξιλάρι  του καναπέ πρόβαλλε θετικά την εικόνα της νεαρής δημιουργού, υποψήφιας νύφης προς τα έξω, τις πτυχές του χαρακτήρα της, την αντίληψή της για την παραδοσιακή λαϊκή τέχνη, τις ικανότητές της να ολοκληρώσει με υπομονή και μέγιστη ακρίβεια το εργόχειρο,  έδειχνε τη καλαισθησία της , το ήθος  και τη συμμετοχή της στη διαιώνιση της παράδοσης του τόπου,  που γεννήθηκε και μεγάλωσε.

Το μαξιλάρι της θείας Κατίνας φαντάζει πλέον σαν παιχνίδι μικρού παιδιού, στο γεμάτο κεφάλι μου με πληροφορίες  σχετικά με τη λαϊκή τέχνη στον τόπο μας. Κι όμως, είναι τόσο ζωντανό, όσο κανένα έκθεμα στα ξακουστά μουσεία της χώρας. Έχει αποτυπωμένη επάνω τη παρθενική ψυχή της  κόρης, της μέλλουσας νύφης, και τη βαθιά επιθυμία της παρθένας γυναίκας, στο νου και στο σώμα,  για έναν γάμο ευλογημένο από τον Θεό και βίο ανθόσπαρτο.

Σημαντικό είναι να σεβόμαστε τον κόπο των γιαγιάδων και μανάδων μας και να προστατεύουμε τα παραδοσιακά εργόχειρα στα σπίτια μας, παραδίδοντάς τα  σε καλή κατάσταση στις επόμενες γενιές.

Ο Θεός μαζί σας!

Ευθυμία Η. Κοντοπούλου

18/2/2022