«Κρηπίς» τῶν Ἁγιορειτῶν ὁ Ἀθανάσιος Ἀθωνίτης

 

 

                                                                 Φωτό: Πεμπτουσία

Ἡ Ἐκκλησία σύμπασα τιμᾶ στὶς 5 Ἰουλίου τὸν Ἀθανάσιο τὸν Ἀθωνίτη καὶ ὁ ἁγιορείτικος μοναχισμὸς τὸν ἀναμορφωτή του. Ὁ ἐγκωμιαστής του, μάλιστα, χαιρετίζει «τὸν γλυκύτατον, ὄνομα καὶ πρᾶγμα, Ἀθανάσιον», «τὴν κρηπίδα τῶν μοναχῶν», «τὸν πλοῦτο τῶν ἀρετῶν», «τῆς οἰκουμένης τὸν φαεινότατον λαμπτῆρα». Τὴν Β’ μάλιστα Κυριακὴ τοῦ Ματθαίου, ποὺ ἐφέτος συμβαίνει νὰ εἶναι ἀμέσως μετὰ ἀπὸ τὴν ἑορτὴ τοῦ Ἁγίου (7 Ἰουλίου), ἡ Ἐκκλησία μας τιμᾶ, κατὰ παράδοση, καὶ τοὺς Ἁγιορεῖτες Πατέρες.

Στὴν περίπτωση τοῦ Ἀθανασίου συμβαδίζουν ὁ φωτισμένος νοῦς καὶ ἡ προκοπὴ τοῦ ἀνδρὸς μὲ τὴν εὐνοϊκὴ γιὰ τὴν ἀνάπτυξη τῆς δράσεώς του ἱστορικὴ συγκυρία. Εἶναι γεγονὸς ὅτι, ἀμέσως μετὰ ἀπὸ τὸ τέλος τῆς εἰκονομαχίας (9^ος αἰ.), εὐνοεῖται ἀπὸ τὸ Βυζάντιο ἡ ἱεραποστολικὴ δραστηριότητα τῶν μοναχῶν στὰ πλαίσια τῆς πολιτικῆς καὶ πολιτισμικῆς του ἐξαπλώσεως στὴν Βαλκανική, μὲ χαρακτηριστικώτερο παράδειγμα τὸν ἐκχριστιανισμὸ τῶν Σλάβων καὶ τῶν Μοραβῶν ἀπὸ τοὺς μοναχοὺς Κύριλλο καὶ Μεθόδιο ἐπὶ Φωτίου. Ἐπίσης, τὸν ἴδιο αἰῶνα, ἡ ἀνάρρηση στὸν θρόνο βασιλέων ἀπὸ τὴν Μακεδονική Δυναστεία θὰ συμβάλῃ στὴν δημιουργία μοναστικῶν κέντρων στὴν Χαλκιδική, λ.χ. ἀπὸ τὸν Εὐθύμιο Ἀγκύρας καὶ τὸν Ἰωάννη τὸν Κολοβό.

Τὸν ἑπόμενο αἰῶνα (10^ο) ἡ δράση αὐτὴ κορυφώνεται. Κατ’ ἀρχάς, ὁ μοναχὸς Νίκων ὁ «Μετανοεῖτε», ἀπὸ τὴν Παφλαγονία, περιοδεύει στὴν Κρήτη, -ποὺ τὴν ἀπελευθερώνει ὁ Νικηφόρος Φωκᾶς ἀπὸ τοὺς Σαρακηνούς (961), ὕστερα ἀπὸ μακραίωνη ἀραβικὴ κατάκτηση-, καὶ συμβάλλει, μὲ τὸ θερμό του κήρυγμα, στὴν ἐπιστροφὴ τῶν κατοίκων στὴν χριστιανικὴ πίστη καὶ στὴν ἐπανένταξη τῆς νήσου στὴν βυζαντινὴ ἐπικράτεια.

Ὁ ἴδιος μοναχὸς συνέχισε τὴν ἱεραποστολική του δράση στὴν Στερεὰ καὶ στὴν Πελοπόννησο, ὅπου μάλιστα βοήθησε στὸν ἐκχριστιανισμὸ τῶν Σλάβων τοῦ Ταϋγέτου, μὲ τὴν βοήθεια τοῦ ἐπισκόπου Λακεδαίμονος Θεόπεμπτου καὶ τοῦ βυζαντινοῦ στρατηγοῦ Βασιλείου Ἀπόκαυκου.

Νὰ σημειωθῆ, ἐξ ἄλλου, ὅτι καὶ ὁ Ἀθανάσιος ὁ Ἀθωνίτης καλεῖται, τὴν ἴδια περίοδο, ἀπὸ τὸν παλαιό του γνώριμο, Νικηφόρο Φωκᾶ, στὴν Κρήτη, καὶ ἐνισχύει, μὲ τὴν προσευχὴ καὶ τὴν ἠθική του στήριξη, τὸν ἀγῶνα σὲ βάρος τῶν ἐχθρῶν τοῦ Βυζαντίου Σαρακηνῶν, ποὺ ὁδηγεῖ καὶ στὴν ἀπελευθέρωση ἁγιορειτῶν αἰχμαλώτων μοναχῶν. Μὲ τὰ λάφυρα, μάλιστα, ἀπὸ αὐτὴν τὴν ἐπιτυχημένη ἐκστρατεία θὰ τεθοῦν τὰ πρῶτα θεμέλια γιὰ τὴν ἵδρυση τῆς μοναστικῆς κοινοβιακῆς πολιτείας στὸν Ἄθω.

Παράλληλα, ἕνας ἄλλος φωτισμένος Ἅγιος, ὁ Ὅσιος Λουκᾶς ὁ Στειριώτης (10^ος αἰ.), μὲ τὴν δράση του στὴν Στερεὰ Ἑλλάδα ὡς τὴν Κόρινθο ἐνισχύει τοὺς χριστιανικοὺς πληθυσμοὺς στὰ δύσκολα χρόνια τῶν βουλγαρικῶν ἐπιδρομῶν στὴν περιοχή.

Γίνεται, λοιπόν, φανερὸ ἀπὸ τὰ παραπάνω ὅτι οἱ μοναχοὶ τοῦ Βυζαντίου, τὴν περίοδο αὐτήν, δροῦσαν στὸ πλαίσιο τῆς γενικότερης στρατηγικῆς του γιὰ τὴν πολιτικὴ καὶ οἰκονομική του ἐνδυνάμωση καὶ τὴν ἐνίσχυση τῆς πνευματικῆς του ἀκτινοβολίας στὴν Βαλκανική, μὲ τὴν ἐξουδετέρωση τῆς παπικῆς ἐπιρροῆς.

Στὴν συνολικὴ αὐτὴν προσπάθεια ἐντάσσεται καὶ ἡ ἵδρυση τοῦ πρώτου κοινοβίου, τῆς Μεγίστης Λαύρας, στὸν Ἄθω, ἀπὸ τὸν Ἀθανάσιο. Καταγόμενος ἀπὸ τὴν Τραπεζούντα (γεννήθηκε τὸ 930) ὁ προικισμένος αὐτὸς μοναχὸς καὶ ἔχοντας ἀποκτήσει λαμπρὲς σπουδὲς στὴν Βασιλεύουσα ἐγκαταλείπει τὸν κοσμικὸ βίο καὶ γοητευμένος ἀπὸ τὴν προσωπικότητα τοῦ ἀσκητῆ Μιχαὴλ τοῦ Μαλεΐνου τὸν ἀκολουθεῖ στὸ ὄρος Κυμινὰ τῆς Βιθυνίας καὶ στὴν συνέχεια μεταβαίνει στὸ Ἅγιο Ὄρος, γιὰ νὰ συνεχίσῃ τὴν ἄσκησή του.

Στὴν χερσόνησο τοῦ Ἄθω ὑπῆρχε, βεβαίως, μοναστικὴ παράδοση, τοὐλάχιστον ἕναν αἰῶνα, πρὶν ἀπὸ τὴν μετάβαση τοῦ Ἀθανασίου, μὲ τὴν παρουσία ἐκεῖ ἀναχωρητῶν μοναχῶν, οἱ ὁποῖοι διαβιοῦσαν ἐγκατεσπαρμένοι σὲ πρόχειρα καταλύματα.

Οἱ ἀναχωρητὲς αὐτοὶ μοναχοί ἀντιμετώπισαν μὲ καχυποψία τὴν ἄφιξη τοῦ Ἀθανασίου στὸν Ἄθω, πολὺ δὲ περισσότερο τὴν ἀνάπτυξη ἐκ μέρους του ἔντονης δραστηριότητας γιὰ τὴν οἰκοδόμηση Λαύρας, μὲ τὴν παρότρυνση καὶ τὴν οἰκονομική, ὅπως εἴδαμε, βοήθεια τοῦ Νικηφόρου καὶ τὴν πρόθεσή του νὰ συμμονάσουν.

Ἡ ὅλη προσπάθεια τοῦ Ἀθανασίου συναντοῦσε, γενικῶς, πολλὲς δυσκολίες καὶ ἐμπόδια. Ἡ εἴδηση τῆς ἀναρρήσεως τοῦ Νικηφόρου στὸν αὐτοκρατορικὸ θρόνο τὸν ὡδήγησε στὴν ἀπόφαση νὰ ἐγκαταλείψῃ τὸ Ὄρος (963), ἐπέστρεψε, ὅμως, μόλις ἐξασφάλισε ἐκ νέου τὴν ὑπόσχεσή του ὅτι θὰ μονάσῃ καὶ νέα οἰκονομικὴ ἐνίσχυση. Συνέχισε, λοιπόν, τὸ ἔργο μὲ τὴν ἀνέγερση κελιῶν, γύρω ἀπὸ τὸ καθολικό, καὶ ἄλλων βοηθητικῶν κτισμάτων, ἀποθηκῶν γιὰ τὰ ἐμπορεύματα, μαγειρίου, τραπέζης, ξενώνων, νοσοκομείων, ἀκόμη καὶ ὑδραγωγείου καὶ μύλου. Γιὰ τὴν ἐπιτυχία τοῦ τιτάνιου αὐτοῦ ἔργου ὁ προοδευτικὸς Ἀθανάσιος ἔκανε ἐκχερσώσεις, ἀξιοποίησε τὴν περιουσία ἐγκαταλελειμμένων μονυδρίων, ἀνέπτυξε νέες τεχνικὲς στὴν γεωργία καὶ ἀξιοποίησε ἀκόμη καὶ τὴν σύγχρονη τῆς ἐποχῆς του τεχνολογία γιὰ τὴν κίνηση τῶν ὑδρομύλων καὶ τῶν μηχανημάτων παρασκευῆς ἄρτου.

Ὁ ἴδιος περιγράφει στὸ Τυπικό τῆς Μονῆς τοὺς κόπους καὶ τὶς ταλαιπωρίες ποὺ ὑπέστησαν, αὐτὸς καὶ οἱ συνεργάτες του, γιὰ νὰ κατασκευάσουν ὅλα αὐτὰ τὰ ἔργα.

Θὰ περίμενε κανεὶς ὅτι οἱ προηγούμενοι ἀναχωρητὲς μοναχοὶ θὰ τὸν εὐγνωμονοῦσαν γιὰ τὴν δραστηριότητα αὐτὴν πρὸς κοινὸ ὄφελος, ἐκεῖνοι, ὅμως, εἰδικὰ μετὰ ἀπὸ τὸν θάνατο τοῦ ἀρωγοῦ του, Νικηφόρου Φωκᾶ (969), τὸν κατηγόρησαν στὸν νέο αὐτοκράτορα, Ἰωάννη Τσιμισκή, ὅτι οὔτε λίγο οὔτε πολὺ «εἰσάγει καινὰ δαιμόνια» στὸ Ὄρος, μὲ κίνδυνο νὰ ἀλλοιώσῃ τὴν φυσιογνωμία τοῦ μοναστικοῦ βίου.

Ἀξιοσημείωτο, εἶναι, πάντως ὅτι ὄχι μόνον ἀποκρούστηκαν οἱ κατηγορίες των ἀλλὰ καὶ ὅτι ὁ Τσιμισκὴς ἐνίσχυσε τελικὰ καὶ ὁ ἴδιος τὴν ὅλη προσπάθεια τοῦ Ἀθανασίου, μὲ νέες χορηγίες, συνέβαλε μάλιστα στὴν σύνταξη τοῦ Α’ Τυπικοῦ τῆς Λαύρας, ποὺ ἀπετέλεσε ἔκτοτε τὸ ὑπόδειγμα γιὰ τὴν ὀργάνωση καὶ τὴν λειτουργία καὶ τῶν ἄλλων μονῶν τοῦ Ὄρους. Ὅσο γιὰ τὸν Ἀθανάσιο, συνέχιζε νὰ ἀγωνίζεται σκληρά, ἐπιστατῶντας ὁ ἴδιος τὶς διάφορες ἐργασίες, μέχρις ὅτου τὸν βρῆκε ὁ θάνατος, μαζὶ μὲ ἄλλους ἕξι μοναχούς, ἀπὸ ἀτύχημα κατὰ τὴν ἀνοικοδόμηση τοῦ καθολικοῦ (1000).

Δικαίως, λοιπόν, μπορεῖ νὰ ἰσχυριστῇ κάποιος ὅτι ἡ ἱστορικὴ πορεία τοῦ Ὄρους ἄλλαξε μὲ τὴν παρουσία καὶ τὴν δράση τοῦ Ἀθανασίου τοῦ Ἀθωνίτου. Στὸ πρόσωπό του δὲν τιμᾶται μόνον ὁ ὀρθόδοξος κοινοβιακὸς μοναχισμὸς ἀλλὰ καὶ ὁλόκληρο τὸ Ἅγιο Ὄρος, ποὺ ἀποτελεῖ στὴν συνείδηση τῶν πιστῶν τὸ προπύργιο τῆς καθολικῆς καὶ οἰκουμενικῆς Ὀρθοδοξίας.

Ἂς εὐχώμαστε, λοιπόν, καὶ ἂς προσευχώμαστε, στὴν ἰδιαίτερα κρίσιμη καὶ συγκεχυμένη ἐποχή μας, τὸ Ὄρος τὸ Ἅγιον νὰ συνεχίζῃ ἀδιαλείπτως νὰ ἐπιτελῆ τὴν ἀποστολή του γιὰ τὴν προάσπιση τῆς πίστεως καὶ τὴν συνέχιση τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως καὶ «ἡ κρηπίς (=ἡ βάση/τὸ θεμέλιο) τῆς κατὰ θεὸν πολιτείας», ὁ Ἀθανάσιος, νὰ ἀποτελῆ σταθερὰ καὶ πάντοτε «τοῖς μὲν ὀλισθηροῖς ἔρεισμα καὶ ὀχύρωμα, τοῖς δὲ λυπουμένοις παραμυθία τε καὶ ἀναψυχή, πᾶσιν δὲ ὁδηγὸς καὶ ὁδὸς καὶ ἀσφάλεια». Ἀμὴν. Γένοιτο!

Σοφία Μπεκρῆ, φιλόλογος- θεολόγος

Ορθόδοξος Πολιτιστικός Σύλλογος "Επάλξεις"

 

^{Πηγές-Βιβλιογραφία:}

^{- Μηναῖον Ἰουλίου, Ἀσματικὴ Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου, Ἀποστολικὴ Διακονία, Ἔκδ. Ε’, Ἀθήνα 2022.}

^{-Ἁγιορείτου Μοναχοῦ Νικοδήμου (Μπιλάλη), Ὅσιος Ἀθανάσιος ὁ Ἀθωνίτης, Ὁ βίος τοῦ ἁγίου: Ἱστορικὴ βιογραφία ἐπὶ τῇ βάσει τῶν ἀρχαίων βίων καὶ λοιπῶν πηγῶν μετὰ πολλῶν σημειώσεων καὶ εἰκόνων, Παρουσία, Ἔκδ. Β’, 2000.}

^{-Παντελεήμονος Μον. Λαυριώτου, Ἐγκώμιον εἰς τὸν Ὅσιον Ἀθανάσιον τὸν ἐν Ἄθῳ, περ. «Θεολογία», τόμ. ΙΕ´, Ἀθῆναι 1937.}