Φωτό: Pinterest
Εισαγωγή
Ποια είναι η σχέση του ανθρώπου με το απόλυτο, με το θείο, με το σύνολο της ύπαρξης; Η ανθρώπινη εμπειρία, τόσο σε φιλοσοφικό όσο σε ψυχολογικό και θεολογικό επίπεδο, κινείται διαρκώς ανάμεσα στην αίσθηση της ατομικότητας και στην επιθυμία της ενότητας, στην επιθυμία της ενότητας και στην εμπειρία της διάκρισης.Το «Όλο» φαντάζει ως καταγωγή και προορισμός, ενώ το «ένα» ως η βαθύτερη νοητή αρχή. Ωστόσο, η σύγχυση αυτών των εννοιών οδηγεί είτε σε απρόσωπο μονισμό είτε σε διαλυτικό πανθεϊσμό.
Η πατερική θεολογία, σε διάλογο τόσο με την ελληνική φιλοσοφία όσο και με την υπαρξιακή εμπειρία του ανθρώπου, προτείνει μια προσωποκεντρική ενότητα: όχι ενότητα ουσίας, αλλά ενότητα σχέσης.
Το «Εν» και το «Παν» δεν είναι απλώς αφηρημένες έννοιες. Αποτελούν θεμελιώδεις τρόπους κατανόησης της πραγματικότητας. Το «Εν» παραπέμπει στην απόλυτη αρχή, στην αδιαίρετη πηγή της ύπαρξης. Το «Παν» εκφράζει την πληρότητα της δημιουργίας, το σύνολο των όντων και των σχέσεων. Η σύγχυση των δύο οδηγεί είτε σε πανθεϊστικές είτε σε αποπροσωποποιημένες θεολογίες, ενώ ο διαχωρισμός τους χωρίς σύνδεση οδηγεί σε υπαρξιακό κατακερματισμό.
Η χριστιανική θεολογία, ιδίως μέσω της Τριαδικής αποκάλυψης, προτείνει μια τρίτη οδό: ενότητα χωρίς σύγχυση, διάκριση χωρίς διάσπαση. Ο Πατέρας, ο Υιός και το Άγιο Πνεύμα δεν αποτελούν τρία μέρη του Θεού, αλλά τρία πρόσωπα της μίας Αγίας και Αδιαιρέτου Τριάδος . Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο άνθρωπος καλείται να κατανοήσει και τον εαυτό του: «ὁ Πατήρ ἐν ἐμοί κἀγὼ ἐν τῷ Πατρί» (Ιω. 14:10).
Σκοπός του παρόντος δοκιμίου είναι να φωτίσει τη διαφορά μεταξύ «Ενός» και «Παντός», να αποσαφηνίσει τη φύση της ψυχής, να αναδείξει τον συνδετικό Λόγο υπό τη σκέπη του Τριαδικού Θεού και να ερμηνεύσει το «κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν» όχι ως μεταφυσικό δεδομένο αλλά ως δυναμική κλήση.
Ενότητα 1
Το «Εν» και το «Παν» – Παρμενίδης και Πλάτων
Φιλοσοφική Θεμελίωση
Ο Παρμενίδης ο Ελεάτης είναι ο πρώτος φιλόσοφος που διατύπωσε με απόλυτη σαφήνεια την έννοια του «Ενός». Στο ποίημά του Περὶ Φύσεως διακηρύσσει:
«τὸ γὰρ αὐτὸ νοεῖν ἐστίν τε καὶ εἶναι»(Διότι το ίδιο είναι το να νοείς και το να υπάρχεις)
«ἓν, συνεχές, ἀκίνητον, ἀτέλεστον»
(Ένα, συνεχές, ακίνητο, χωρίς έλλειψη)
Το Εν του Παρμενίδη δεν είναι σύνολο πραγμάτων αλλά η ίδια η ύπαρξη ως αλήθεια. Δεν μερίζεται, δεν πολλαπλασιάζεται, δεν σχετίζεται.Για τον Παρμενίδη, το Εν είναι αγέννητο, άφθαρτο, αμετάβλητο και αδιαίρετο. Δεν υπάρχει «πολλότητα» στο επίπεδο της αλήθειας· η πολλαπλότητα ανήκει στον κόσμο της φαινομενικότητας. Το Εν δεν περιλαμβάνει τα πάντα ως σύνολο, αλλά είναι η ίδια η απόλυτη ύπαρξη.
Ο Πλάτων, επηρεασμένος βαθιά από τον Παρμενίδη, διαφοροποιεί τη σκέψη του εισάγοντας τη θεωρία των Ιδεών. Στον Παρμενίδη και στην Πολιτεία, το Εν ταυτίζεται με το Αγαθό, το οποίο:
«ἐπέκεινα τῆς οὐσίας πρεσβείᾳ καὶ δυνάμει»(βρίσκεται πέρα από την ουσία σε αξία και δύναμη)
Το Παν, στον Πλάτωνα, είναι ο κόσμος των αισθητών, ο οποίος μετέχει στις Ιδέες χωρίς να ταυτίζεται μαζί τους. Το Εν δεν διαχέεται στο Παν, ούτε το Παν απορροφά το Εν. Η σχέση είναι μετοχική, όχι ταυτοτική.
Θεολογική Ανάγνωση
Η παρμενίδεια ενότητα βρίσκει ανάλογη ανταπόκριση στη θεολογία του ενός Θεού, ενώ η πλατωνική διάκριση προετοιμάζει τη χριστιανική κατανόηση της δημιουργίας ως μετοχής στο θείο χωρίς εξουδετέρωση της ετερότητας. Ο Θεός δεν είναι το σύνολο των όντων (Παν), αλλά η πηγή τους (Εν).
Ψυχολογικό Παράδειγμα
Σε ψυχολογικό επίπεδο, ο άνθρωπος βιώνει το «Εν» ως αίσθηση νοήματος και το «Παν» ως πληθώρα εμπειριών. Όταν συγχέει τα δύο, είτε χάνει τον εαυτό του στη μάζα είτε απολυτοποιεί το εγώ του.
Πατερική διάκριση
Ο άγιος Αθανάσιος απορρίπτει ρητά την ταύτιση Θεού και κόσμου:
«Οὐκ ἐστὶν ὁ Θεὸς ἐν τοῖς ποιήμασιν ὡς μέρος, ἀλλ’ ὡς ποιητής»(Ο Θεός δεν βρίσκεται μέσα στα δημιουργήματα ως μέρος, αλλά ως Δημιουργός)
Ενότητα 2
«Ο Πατέρας ἐν ἐμοί κἀγὼ ἐν τῷ Πατρί»
Περιχώρηση, όχι ταύτιση
«ἐγὼ ἐν τῷ Πατρί καὶ ὁ Πατὴρ ἐν ἐμοί» (Ιω. 14:10)(Εγώ βρίσκομαι μέσα στον Πατέρα και ο Πατέρας μέσα σε μένα)
Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός ερμηνεύει:
«Ἡ περιχώρησις οὐ σύγχυσις ἐστίν»(Η περιχώρηση δεν είναι σύγχυση)
Η Αγία Τριάδα είναι αμοιβαία ενδοκατοίκηση προσώπων, όχι συγχώνευση ουσίας.
«ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ γνώσεσθε ὅτι ἐγὼ ἐν τῷ Πατρί μου καὶ ὑμεῖς ἐν ἐμοὶ κἀγὼ ἐν ὑμῖν» (Ιω. 14:20)(Εκείνη την ημέρα θα καταλάβετε ότι εγώ είμαι μέσα στον Πατέρα μου και εσείς μέσα σε μένα κι εγώ μέσα σε εσάς)
Η φράση αυτή δεν δηλώνει πανθεϊστική ταύτιση αλλά περιχώρηση. Στην Τριαδική θεολογία, η περιχώρηση σημαίνει αμοιβαία ενδοκατοίκηση χωρίς σύγχυση ουσιών. Ο άνθρωπος μετέχει στη ζωή του Θεού διά του Υιού, όχι ως Θεός κατ’ ουσίαν, αλλά κατ’ ενέργειαν.
Ψυχολογικό παράδειγμα:
Σε μια βαθιά σχέση αγάπης, δύο πρόσωπα «ζουν» το ένα μέσα στο άλλο χωρίς να χάνουν την ταυτότητά τους.
Η φύση της ψυχής – ούτε το Όλον ούτε το Εν
Η ψυχή δεν είναι το Όλον ούτε το Εν. Δεν αποτελεί κομμάτι του Θεού ούτε ουσία που επιστρέφει διαλυόμενη στην πηγή της. Η ψυχή είναι πρόσωπο εν σχέσει.
Ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής είναι κατηγορηματικός:
«Οὐκ ἀναιρεῖται ἡ ὑπόστασις ἐν τῇ θεώσει»(Η υπόσταση δεν καταργείται στη θέωση)
Η ψυχή:
δεν είναι τμήμα του Θεού
δεν διαλύεται στην πηγή
σώζεται ως πρόσωπο
«Ἕκαστος ὃ ἠγάπησεν, τοῦτο καὶ ἔσται»(Ο καθένας γίνεται αυτό που αγάπησε) – Άγιος Μάξιμος
Ο Μάξιμος ο Ομολογητής τονίζει ότι ο άνθρωπος δεν σώζεται δια της απορρόφησης, αλλά δια της κοινωνίας. Η ψυχή φέρει το αποτύπωμα των πράξεων, των επιλογών, της αγάπης που υπηρέτησε εν ζωή.
Παράδειγμα:
Ενότητα 4
Ο Συνδετικός Λόγος και το «κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν»
«Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν» (Γεν. 1:26)(Ας δημιουργήσουμε τον άνθρωπο σύμφωνα με την εικόνα μας και με προοπτική να μας μοιάσει)
Η «εικόνα» είναι δοσμένη: λογικότητα, ελευθερία, σχέση. Η «ομοίωση» είναι κλήση: να γίνει ο άνθρωπος αυτό που ήδη καλείται από τον Πατέρα του να είναι. Ο Λόγος λειτουργεί ως συνδετική αρχή ανάμεσα στον Θεό και τον άνθρωπο, χωρίς να αναιρεί τη διαφορά.
Ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης:
«Ἡ εἰκών δεδομένη, ἡ ὁμοίωσις ζητουμένη»(Η εικόνα είναι δεδομένη, η ομοίωση ζητούμενη)
Ο Λόγος με την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος:
συνδέει άκτιστο και κτιστό
δεν καταργεί τη διάκριση
οδηγεί σε κοινωνία προσώπων
Ενότητα 5
Η Αγκαλιά ως μεταφορά της Τριαδικής Ενότητας
Ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος γράφει:
«Ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστίν, καὶ ὁ ἐν τῇ ἀγάπῃ μένων, ἐν Θεῷ μένει»(Ο Θεός είναι αγάπη, και όποιος μένει στην αγάπη, μένει στον Θεό)
Η αγκαλιά:
δεν καταργεί τα όρια
δημιουργεί κοινωνία προσώπων
είναι πράξη θεολογική
Η Αγία Τριάδα δεν είναι μοναξιά, αλλά αιώνια αγάπη. Ο άνθρωπος με αγάπη μετέχει υπαρξιακά σε αυτήν τη λογική της σχέσης.
Παράδειγμα:
Όταν αγκαλιάζεις τον άλλο ειλικρινά δεν χάνεις τον εαυτό σου· τον προσφέρεις.
Επίλογος
Το «Εν» δεν είναι το «Παν», και το «Παν» δεν είναι το «Εν». Ο Θεός δεν διαλύεται στον κόσμο ούτε ο κόσμος απορροφά τον Θεό. Η Τριαδική Θεότητα αποκαλύπτει μια ενότητα τριών προσώπων αγάπης, όπου η διάκριση είναι προϋπόθεση κοινωνίας.
Η ψυχή δεν επιστρέφει ως σταγόνα στον ωκεανό, αλλά στέκεται ως πρόσωπο απέναντι στον Πλάστη της.Ούτε διάλυση, ούτε απομόνωση – αλλά κοινωνία. Και ο άνθρωπος γίνεται αληθινά «κατ’ ομοίωσιν» όταν μαθαίνει να αγαπά όπως ο Χριστός , σταυρικά, τον Θεό και τον πλησίον του.
Η Αγία Τριάδα αποκαλύπτει ότι η αλήθεια της ύπαρξης είναι σχέση αγάπης. Ο άνθρωπος καλείται όχι να χαθεί στο Όλο, αλλά να σταθεί ως πρόσωπο μέσα στην αιώνια αγκαλιά του Δημιουργού του.
Βιβλιογραφία
-
Παρμενίδης, Περὶ Φύσεως
-
Πλάτων, Παρμενίδης, Πολιτεία
-
Μέγας Βασίλειος, Περί Αγίου Πνεύματος
-
Μάξιμος Ομολογητής, Αμβιγούα
-
Ιωάννης Δαμασκηνός, Έκδοσις Ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως
-
Jung, C.G., Psychology and Religion, Princeton
-
Lossky, V., The Mystical Theology of the Eastern Church
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου