Φωτό: Pinterest
Εισαγωγή
Τα όνειρα αποτελούν μια από τις πιο μυστηριώδεις εκφάνσεις της ανθρώπινης εμπειρίας. Κατά τη διάρκεια του ύπνου, ο άνθρωπος βιώνει εικόνες, συναισθήματα και αφηγήσεις που συχνά μοιάζουν παράλογες, έντονες ή αποκαλυπτικές. Στην ιστορία της ανθρωπότητας, τα όνειρα συνδέθηκαν με τη θεία αποκάλυψη, την προφητεία, αλλά και με την πλάνη και την αυταπάτη. Στη σύγχρονη εποχή, η ψυχολογία και η νευροεπιστήμη τα ερμηνεύουν ως λειτουργίες του νου και του εγκεφάλου, ενώ η Ορθόδοξη Πατερική Παράδοση τα εντάσσει στο πλαίσιο του πνευματικού αγώνα του ανθρώπου.
Σκοπός του παρόντος δοκιμίου είναι να παρουσιάσει και να συγκρίνει τις κυριότερες ψυχολογικές, νευρολογικές και πατερικές προσεγγίσεις των ονείρων, με ιδιαίτερη έμφαση στη διδασκαλία του Αγίου Ιωάννου της Κλίμακος, αναδεικνύοντας τις ανθρωπολογικές και πνευματικές τους προϋποθέσεις.
1. Τα όνειρα στην ψυχολογία και την ψυχανάλυση
1.1 Η ψυχαναλυτική προσέγγιση των ονείρων (Freud και Jung)
Η συστηματική επιστημονική ενασχόληση με τα όνειρα ξεκινά με τον Sigmund Freud, ο οποίος τα θεωρεί «βασιλική οδό προς το ασυνείδητο» (Freud, 1900/2010). Σύμφωνα με τη θεωρία του, το όνειρο αποτελεί έμμεση έκφραση απωθημένων επιθυμιών, οι οποίες δεν μπορούν να εκδηλωθούν στη συνειδητή ζωή. Έτσι, το περιεχόμενο του ονείρου εμφανίζεται μεταμφιεσμένο μέσω συμβολισμών.
Για παράδειγμα, ένα άτομο που ονειρεύεται ότι προσπαθεί να ανοίξει μια κλειδωμένη πόρτα σε έναν σκοτεινό διάδρομο μπορεί, κατά τον Freud, να βιώνει μια εσωτερική σύγκρουση. Η πόρτα συμβολίζει μια επιθυμία ή ανάγκη που παραμένει απρόσιτη, ενώ το σκοτάδι εκφράζει την απώθησή της. Το άγχος του ονείρου αποκαλύπτει τη σύγκρουση ανάμεσα στο Εγώ (κρίση-προσωπικότητα) και τις απαγορεύσεις του Υπερεγώ (πρέπει).
Ο Carl Gustav Jung διαφοροποιήθηκε σημαντικά από τον Freud. Για τον Jung, τα όνειρα δεν εκφράζουν μόνο προσωπικές επιθυμίες, αλλά αντλούν υλικό και από το συλλογικό ασυνείδητο, το οποίο περιέχει αρχέτυπα κοινά σε όλους τους ανθρώπους (Jung, 1964). Έτσι, ένα όνειρο στο οποίο εμφανίζεται μια μορφή σοφού γέροντα δεν θεωρείται απλώς προσωπική φαντασία, αλλά σύμβολο εσωτερικής καθοδήγησης και ψυχικής ωρίμανσης. Το όνειρο, σε αυτή την περίπτωση, λειτουργεί ως μήνυμα ανάπτυξης και ισορροπίας.
Η βασική διαφορά των δύο προσεγγίσεων έγκειται στο ότι ο Freud ερμηνεύει το όνειρο ως επιστροφή στο παρελθόν και στις απωθημένες ορμές, ενώ ο Jung το αντιλαμβάνεται ως κίνηση προς την ολοκλήρωση της προσωπικότητας.
Παράδειγμα κατά Freud :
Ένα άτομο ονειρεύεται ότι βρίσκεται σε έναν σκοτεινό διάδρομο και προσπαθεί να ανοίξει μια κλειδωμένη πόρτα, αλλά δεν τα καταφέρνει. Σύμφωνα με τον Freud, το όνειρο αυτό δεν πρέπει να ληφθεί κυριολεκτικά. Ο σκοτεινός διάδρομος μπορεί να συμβολίζει καταπιεσμένες σκέψεις ή επιθυμίες, ενώ η κλειδωμένη πόρτα εκφράζει ένα εσωτερικό εμπόδιο: μια απωθημένη επιθυμία που το άτομο δεν επιτρέπει στον εαυτό του να αναγνωρίσει. Το άγχος που βιώνει στο όνειρο συνδέεται με εσωτερική σύγκρουση μεταξύ επιθυμίας (Id) και ηθικών ή κοινωνικών περιορισμών (Superego) (Freud, 1900/2010).
Συμπέρασμα
Η ψυχαναλυτική θεώρηση αναγνωρίζει στα όνειρα ψυχικό νόημα, αλλά το περιορίζει αποκλειστικά στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου, χωρίς αναφορά σε υπερβατική ή πνευματική πραγματικότητα.
1.2 Σύγχρονες ψυχολογικές προσεγγίσεις
Η σύγχρονη ψυχολογία προσεγγίζει τα όνειρα λιγότερο συμβολικά και περισσότερο λειτουργικά. Τα όνειρα θεωρούνται συνέχεια της εγρήγορσης και αντανάκλαση των καθημερινών εμπειριών, άγχους και συναισθημάτων (Domhoff, 2011). Για παράδειγμα, ένας εργαζόμενος που βιώνει έντονη πίεση μπορεί να ονειρεύεται ότι χάνει προθεσμίες ή αποτυγχάνει σε καθήκοντα. Το όνειρο δεν ερμηνεύεται ως κρυφό μήνυμα, αλλά ως φυσική επεξεργασία του στρες.
Αντίστοιχα, μια μητέρα που ανησυχεί υπερβολικά για το παιδί της μπορεί να δει όνειρο ότι το χάνει σε ένα πλήθος. Το όνειρο δεν προφητεύει κάποιο γεγονός, αλλά εκφράζει τον φόβο και την αγωνία που ήδη βιώνει στην καθημερινότητα.
Παράδειγμα καθημερινής ζωής:
Ένας εργαζόμενος βλέπει επαναλαμβανόμενα όνειρα ότι αργεί στη δουλειά ή χάνει σημαντικά έγγραφα. Η σύγχρονη ψυχολογία δεν θα αναζητήσει κρυφούς συμβολισμούς, αλλά θα εξετάσει την καθημερινότητά του. Το όνειρο θεωρείται άμεση αντανάκλαση άγχους, πίεσης και φόβου αποτυχίας. Ο εγκέφαλος συνεχίζει κατά τη διάρκεια του ύπνου να επεξεργάζεται τα συναισθήματα της ημέρας.
Συμπέρασμα
Τα όνειρα αντιμετωπίζονται ως μηχανισμός ψυχικής ρύθμισης και συναισθηματικής επεξεργασίας, χωρίς μεταφυσικό περιεχόμενο.
2. Νευρολογική και επιστημονική προσέγγιση των ονείρων
2.1 Νευροβιολογία του ύπνου και των ονείρων
Η νευροεπιστήμη συνδέει τα όνειρα κυρίως με τη φάση REM του ύπνου, κατά την οποία ο εγκέφαλος εμφανίζει αυξημένη δραστηριότητα σε περιοχές που σχετίζονται με τη μνήμη και το συναίσθημα, ενώ μειώνεται η λειτουργία της λογικής κρίσης (Hobson, 2009). Αυτό εξηγεί γιατί τα όνειρα συχνά είναι παράλογα ή αποσπασματικά.
Για παράδειγμα, ένα άτομο μπορεί να ονειρεύεται ότι μεταφέρεται ξαφνικά από το σπίτι του σε μια παραλία και κατόπιν σε ένα σχολείο. Η επιστήμη εξηγεί ότι αυτές οι απότομες μεταβάσεις προκύπτουν από τυχαίες ενεργοποιήσεις μνημονικών εικόνων, τις οποίες ο εγκέφαλος προσπαθεί να συνδέσει σε μια αφήγηση (Hobson & McCarley, 1977).
Παράδειγμα νευρολογικής ερμηνείας:
Ένα άτομο βλέπει ένα όνειρο στο οποίο οι σκηνές αλλάζουν απότομα: βρίσκεται στο σπίτι του, ξαφνικά σε μια παραλία και μετά σε ένα σχολείο. Η νευροεπιστήμη εξηγεί ότι κατά τη φάση REM ενεργοποιούνται τυχαία περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη μνήμη και τις εικόνες. Ο εγκέφαλος προσπαθεί να «συνδέσει» αυτές τις ασύνδετες πληροφορίες, δημιουργώντας μια αφήγηση, ακόμη κι αν αυτή δεν έχει λογική συνοχή (Hobson & McCarley, 1977).
Συμπέρασμα
Στο νευρολογικό πλαίσιο, τα όνειρα δεν έχουν εγγενές νόημα· το νόημα είναι προϊόν μεταγενέστερης ερμηνείας.
2.2 Όνειρα, μνήμη και συναίσθημα
Έρευνες δείχνουν ότι τα όνειρα συμβάλλουν στην εδραίωση της μνήμης και στην επεξεργασία έντονων συναισθημάτων (Walker & Stickgold, 2010). Άτομα που έχουν βιώσει τραυματικά γεγονότα συχνά βλέπουν επαναλαμβανόμενα όνειρα, τα οποία αποτελούν προσπάθεια του εγκεφάλου να επεξεργαστεί το τραύμα.
Ομοίως, μαθητές ή φοιτητές που μελετούν εντατικά μπορεί να ονειρεύονται λέξεις, αριθμούς ή εικόνες σχετικές με το αντικείμενο της μελέτης, γεγονός που συνδέεται με τη διαδικασία εδραίωσης της γνώσης.
Παράδειγμα μετά από τραυματικό γεγονός:
Ένα άτομο που έχει βιώσει τροχαίο ατύχημα μπορεί να βλέπει επαναλαμβανόμενα όνειρα με παρόμοιες σκηνές. Η νευροεπιστήμη ερμηνεύει αυτά τα όνειρα ως προσπάθεια του εγκεφάλου να «επεξεργαστεί» το τραύμα και να μειώσει τη συναισθηματική του ένταση.
Συμπέρασμα
Τα όνειρα λειτουργούν υποστηρικτικά στη γνωστική και συναισθηματική υγεία, χωρίς να αποδίδεται σε αυτά πνευματική ή αποκαλυπτική διάσταση.
3. Τα όνειρα στην Πατερική Παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησίας
3.1 Γενική πατερική θεώρηση
Οι Πατέρες της Εκκλησίας προσεγγίζουν τα όνειρα με μεγάλη επιφύλαξη. Διακρίνουν μεταξύ φυσικών ονείρων, που προέρχονται από σωματικές ή ψυχικές καταστάσεις, δαιμονικών ονείρων, που στοχεύουν στην πλάνη, και θεϊκών ονείρων, τα οποία είναι εξαιρετικά σπάνια.
Έτσι, έντονα όνειρα μετά από βαρύ φαγητό ή ασθένεια θεωρούνται φυσικά και χωρίς πνευματική σημασία. Αντίθετα, όνειρα που τρέφουν την υπερηφάνεια ή τη φιληδονία θεωρούνται επικίνδυνα, διότι καλλιεργούν τα πάθη.
Φυσικά όνειρα:
Ένας άνθρωπος που έφαγε βαριά ή είναι άρρωστος βλέπει έντονα και συγκεχυμένα όνειρα. Οι Πατέρες τα αποδίδουν σε σωματικές αιτίες και δεν τους αποδίδουν πνευματική σημασία.
Συμπέρασμα
Η πατερική παράδοση διδάσκει ότι τα περισσότερα όνειρα πρέπει να αγνοούνται.
3.2 Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος και η θεολογία των ονείρων
Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος αφιερώνει σημαντικό μέρος της Κλίμακος στα όνειρα, τα οποία θεωρεί συνέχεια της πνευματικής κατάστασης του ανθρώπου. Υποστηρίζει ό,τι καλλιεργείται κατά την ημέρα εμφανίζεται τη νύχτα με τη μορφή ονείρων.
Εάν κάποιος αφήνει την καρδιά του σε λογισμούς θυμού, υπερηφάνειας ή ηδονής, τα ίδια πάθη θα τον επισκεφθούν στον ύπνο. Ιδιαίτερα επικίνδυνα θεωρούνται τα όνειρα που παρουσιάζονται ως πνευματικά ή αγγελικά, διότι οδηγούν εύκολα στην πλάνη.
«Όστις πιστεύει τοις ενυπνίοις, όμοιος εστίν τω καταδιώκοντι την σκιάν» (Ιωάννης της Κλίμακος).
Ο Άγιος Ιωάννης τονίζει ότι η ασφαλέστερη στάση είναι η πλήρης απόρριψη της σημασίας των ονείρων και η καλλιέργεια της ταπείνωσης.
«Μη πιστεύσης ενύπνιον, καν άγγελος φανή» (Κλίμαξ).
Συμπέρασμα
Η ενασχόληση με τα όνειρα θεωρείται πνευματικά επικίνδυνη και αποτρεπτέα.
3.3 Άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας
Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής συνδέει τα όνειρα με τα πάθη που δεν έχουν θεραπευθεί, ενώ ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος τονίζει ότι όποιος ερμηνεύει τα όνειρα κινδυνεύει να απομακρυνθεί από την προσευχή και τη διάκριση (Isaac the Syrian, 1984).
Συμπέρασμα
Η πατερική διδασκαλία παρουσιάζει ενιαία στάση αποφυγής και πνευματικής εγρήγορσης.
Γενικά Συμπεράσματα
Η επιστημονική προσέγγιση αντιλαμβάνεται τα όνειρα ως ψυχοβιολογικά φαινόμενα, ενώ η Ορθόδοξη Παράδοση τα εντάσσει στον πνευματικό αγώνα και τον κίνδυνο της πλάνης. Η διαφορά αυτή αποκαλύπτει βαθύτερες ανθρωπολογικές διαφορές: η επιστήμη στοχεύει στη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού, ενώ η θεολογία στη σωτηρία του ανθρώπου.
Οι Άγιοι Πατέρες, λόγω της θείας διάκρισης που είχαν, γνώριζαν την πηγή των ονείρων τους και μέσα από συνειδητή εγρήγορση και αδιάλειπτη προσευχή δρομολογούσαν τον νου και τη διάνοιά τους προς την οδό της σωτηρίας τους, προς την καθαρή καρδιά, απηλλαγμένη από τα πάθη, που θεάται τον Χριστό.
Βιβλιογραφία
-Λόγος Θείου Φωτός
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου