Από τον φόβο στην αγάπη: Η τελείωση της σχέσεως του ανθρώπου με τον Θεό

 

                              

                                         Φωτογραφίες: Pinterest

Εισαγωγή

Στον πυρήνα της χριστιανικής ζωής βρίσκεται η σχέση του ανθρώπου με τον Θεό. Η σχέση αυτή δεν είναι νομική ούτε ηθικιστική, αλλά βαθύτατα προσωπική και υπαρξιακή. Ο Άγιος Πορφύριος ο Καυσοκαλυβίτης (1906–1991), εκφραστής της αυθεντικής ορθόδοξης πνευματικότητας, τονίζει με έμφαση ότι η αρετή που πηγάζει από τον φόβο της τιμωρίας δεν έχει την ίδια αξία με εκείνη που γεννιέται από την αγάπη προς τον Θεό. Η θέση αυτή δεν αποτελεί νεωτερική απόκλιση, αλλά βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με την Αγία Γραφή και την πατερική παράδοση της Εκκλησίας.

Η ορθόδοξη ασκητική εμπειρία μαρτυρεί ότι ο άνθρωπος οδηγείται βαθμιαία από την εξωτερική συμμόρφωση στην εσωτερική μεταμόρφωση. Η πνευματική ωρίμανση συνίσταται στη μετάβαση από τον φόβο στην αγάπη, από τη δουλική υπακοή στην υιοθεσία, από τη συναλλαγή στη σχέση κοινωνίας. Σκοπός του παρόντος δοκιμίου είναι να αναδείξει τη θεολογική θεμελίωση αυτής της πορείας, όπως αυτή εκφράζεται στην Αγία Γραφή και στα έργα των Πατέρων, με ιδιαίτερη αναφορά στη διδασκαλία του Αγίου Πορφυρίου.

1. Ο φόβος του Θεού ως παιδαγωγικό στάδιο

Η Αγία Γραφή δεν απορρίπτει τον φόβο του Θεού· αντιθέτως, τον παρουσιάζει ως απαρχή της πνευματικής ζωής:

«Ἀρχὴ σοφίας φόβος Κυρίου» (Παροιμίες 9:10).

Ο φόβος αυτός δεν ταυτίζεται με τον πανικό ή την ψυχολογική αγωνία, αλλά εκφράζει τη συναίσθηση της θείας αγιότητας και της ανθρώπινης αδυναμίας.

Οι Πατέρες της Εκκλησίας αναγνωρίζουν τον φόβο ως αναγκαίο παιδαγωγικό στάδιο. Ο Άγιος Ιωάννης της Κλίμακος διδάσκει ότι ο φόβος της κολάσεως λειτουργεί ως χαλινός των παθών στους αρχαρίους και ως κίνητρο αποφυγής της αμαρτίας (Κλίμαξ, Λόγος Α΄). Παρομοίως, ο Άγιος Ισαάκ ο Σύρος υπογραμμίζει ότι ο φόβος προηγείται της αγάπης, όπως ο σπόρος προηγείται του καρπού, χωρίς όμως να αποτελεί την τελείωση της πνευματικής ζωής (Ισαάκ ο Σύρος, Λόγοι Ασκητικοί).

Ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας διακρίνει τρεις τρόπους υπακοής:

α) εκείνον του δούλου που υπακούει από φόβο,

β) εκείνον του μισθωτού που υπακούει για την ανταμοιβή,

γ) και εκείνον του υιού που υπακούει από αγάπη (Βασίλειος ο Μέγας, Όροι κατ’ επιτομήν).

Μόνο ο τρίτος τρόπος ανταποκρίνεται πλήρως στο ήθος της Βασιλείας του Θεού.

2. Η αγάπη ως τελείωση της χριστιανικής ζωής

Η Καινή Διαθήκη μετατοπίζει το κέντρο βάρους από τον φόβο στην αγάπη. Ο ίδιος ο Χριστός αποκαλύπτει τη σχέση Του με τον άνθρωπο ως φιλία:

«Ὑμεῖς φίλοι μου ἐστέ» (Ιωάννης 15:14).

Η υπακοή δεν είναι πλέον αποτέλεσμα εξαναγκασμού, αλλά καρπός ελεύθερης κοινωνίας.

Ο Ευαγγελιστής Ιωάννης διακηρύσσει με θεολογική σαφήνεια:

«Φόβος οὐκ ἔστιν ἐν τῇ ἀγάπῃ, ἀλλ’ ἡ τελεία ἀγάπη ἔξω βάλλει τὸν φόβον» (Α΄ Ιωάννου 4:18).

Ο φόβος συνδέεται με την κόλαση, ενώ η αγάπη με την πληρότητα της ζωής εν Θεώ.

Ο Άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής εξηγεί ότι η ανιδιοτελής αγάπη είναι γνώρισμα της θεώσεως, διότι ο άνθρωπος αγαπά τον Θεό όχι για όσα προσφέρει, αλλά για ό,τι Είναι (Μάξιμος Ομολογητής, Κεφάλαια περί αγάπης). Παράλληλα, ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος τονίζει ότι ο Θεός «πείθει, δεν βιάζει», διότι η σωτηρία προϋποθέτει ελευθερία και αγάπη (Λόγος ΛΗ΄).

3. Η διδασκαλία του Αγίου Πορφυρίου

Ο Άγιος Πορφύριος, συνοψίζοντας τη βιβλική και πατερική εμπειρία, απορρίπτει τη νομικιστική και συναλλακτική προσέγγιση της πνευματικής ζωής. Η αποφυγή της αμαρτίας αποκλειστικά για να αποφευχθεί η κόλαση ή για να κερδηθεί ο Παράδεισος, αν και ανεκτή στα πρώτα στάδια, υποδηλώνει πνευματική ανωριμότητα (Πορφύριος, 2003).

Για τον Άγιο Πορφύριο, ο Χριστός είναι πρωτίστως φίλος, και η μετάνοια δεν είναι δικανική πράξη, αλλά κίνηση αγάπης και εμπιστοσύνης. Η αμαρτία δεν διαρρηγνύει τη σχέση, όταν ο άνθρωπος παραμένει προσανατολισμένος στην αγάπη του Θεού. Στο σημείο αυτό, η διδασκαλία του Αγίου Πορφυρίου συναντά τον Άγιο Συμεών τον Νέο Θεολόγο, ο οποίος υπογραμμίζει ότι η επίγνωση της θείας αγάπης γεννά όχι αμέλεια, αλλά βαθύτερη μετάνοια και ταπείνωση (Κατηχήσεις).

4. Παραδείγματα από την Αγία Γραφή

Η παραβολή του Ασώτου Υιού (Λουκάς 15:11–32) αποτελεί κατεξοχήν εικόνα της μετάβασης από τον φόβο στην αγάπη. Ο υιός επιστρέφει όχι επειδή φοβάται τον πατέρα, αλλά επειδή θυμάται την αγαθότητά του. Ο πατέρας δεν απαιτεί εξηγήσεις, αλλά αποκαθιστά τη σχέση.

Ο Απόστολος Παύλος διακηρύσσει ότι τίποτα δεν δύναται να χωρίσει τον άνθρωπο από την αγάπη του Θεού (Ρωμαίους 8:38–39). Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος σχολιάζει ότι η αγάπη αυτή δεν εξαρτάται από την αξιότητα του ανθρώπου, αλλά από τη φιλανθρωπία του Θεού (Ερμηνεία εις Ρωμαίους).

Επίλογος

Η ορθόδοξη θεολογία παρουσιάζει τον φόβο του Θεού ως αφετηρία και την αγάπη ως προορισμό. Ο φόβος παιδαγωγεί, αλλά η αγάπη τελειοποιεί. Ο άνθρωπος καλείται να υπερβεί τη δουλική σχέση και να εισέλθει στην ελευθερία των τέκνων του Θεού.

Η διδασκαλία του Αγίου Πορφυρίου αποτελεί σύγχρονη μαρτυρία αυτής της πατερικής αλήθειας: ο Χριστός δεν είναι απειλή, αλλά ζωή· όχι τιμωρός, αλλά φίλος. Όταν ο άνθρωπος ζει εν Χριστώ, η υπακοή, η ταπείνωση και η αρετή δεν είναι αγώνας καταναγκασμού, αλλά φυσική έκφραση της αγάπης.

Ερωτηματολόγιο Πνευματικών Κινήτρων Υπακοής στον Θεό

 

Η ορθόδοξη πνευματική παράδοση αναγνωρίζει ότι η υπακοή στον Θεό δεν προέρχεται πάντοτε από το ίδιο εσωτερικό κίνητρο. Οι Πατέρες της Εκκλησίας διακρίνουν τρία βασικά κίνητρα:

1. Υπακοή από φόβο (φόβος τιμωρίας, κόλασης, θείας οργής)

2. Υπακοή για ανταμοιβή (προσδοκία Παραδείσου, ευλογιών, πνευματικού κέρδους)

3. Υπακοή από αγάπη (ελεύθερη ανταπόκριση στη σχέση με τον Θεό)

Το παρόν ερωτηματολόγιο στοχεύει στην αυτοπαρατήρηση και όχι στην κατάταξη ή την ενοχοποίηση. Στην πνευματική ζωή, τα στάδια συνυπάρχουν, αλλά συνήθως ένα κυριαρχεί.

Οδηγίες Απάντησης

Για κάθε πρόταση σημειώστε πόσο σας εκφράζει, με βάση την παρακάτω κλίμακα:

• 0 = Καθόλου

• 1 = Ελάχιστα

• 2 = Λίγο

• 3 = Αρκετά

• 4 = Πολύ

• 5 = Πάρα πολύ

Απαντήστε ειλικρινά, όχι όπως «θα έπρεπε» να είστε, αλλά όπως πραγματικά αισθάνεστε.

 Υποκλίμακα Α: Υπακοή από Φόβο (20 ερωτήσεις)

1. Φοβάμαι την τιμωρία του Θεού όταν αμαρτάνω.

2. Αποφεύγω την αμαρτία κυρίως για να μη βρεθώ στην κόλαση.

3. Νιώθω άγχος μήπως ο Θεός με απορρίψει αν σφάλλω.

4. Η σκέψη της θείας κρίσης με κινητοποιεί πνευματικά.

5. Νιώθω φόβο όταν σκέφτομαι τον θάνατο.

6. Προσεύχομαι κυρίως για να μη με τιμωρήσει ο Θεός.

7. Η αμαρτία με γεμίζει τρόμο περισσότερο παρά λύπη.

8. Δυσκολεύομαι να πλησιάσω τον Θεό μετά από πτώση.

9. Νιώθω ότι ο Θεός είναι αυστηρός μαζί μου.

10. Η υπακοή μου πηγάζει από τον φόβο των συνεπειών.

11. Με απασχολεί έντονα το αν «θα σωθώ».

12. Φοβάμαι ότι ο Θεός θυμώνει μαζί μου.

13. Νιώθω ανακούφιση όταν «τηρώ τους κανόνες».

14. Η κόλαση είναι ισχυρό κίνητρο για την πνευματική μου ζωή.

15. Φοβάμαι μήπως ο Θεός με εγκαταλείψει.

16. Η πνευματική μου ζωή συνοδεύεται από ενοχή.

17. Νιώθω πίεση να είμαι «σωστός» χριστιανός.

18. Ο φόβος με συγκρατεί από την αμαρτία.

19. Δυσκολεύομαι να νιώσω τον Θεό ως φίλο.

20. Η σχέση μου με τον Θεό έχει έντονο στοιχείο φόβου.

---

Υποκλίμακα Β: Υπακοή για Ανταμοιβή (20 ερωτήσεις)

21. Προσπαθώ πνευματικά για να κερδίσω τον Παράδεισο.

22. Περιμένω ανταμοιβή από τον Θεό για τις καλές μου πράξεις.

23. Η αρετή είναι μέσο για τη σωτηρία μου.

24. Νιώθω ότι ο Θεός «ανταποδίδει» την προσπάθειά μου.

25. Κάνω υπακοή για να έχω πνευματικό όφελος.

26. Η προσευχή είναι επένδυση για τη σωτηρία μου.

27. Με κινητοποιεί η υπόσχεση της αιώνιας ζωής.

28. Περιμένω ευλογίες όταν είμαι συνεπής πνευματικά.

29. Νιώθω ικανοποίηση όταν «τα καταφέρνω» πνευματικά.

30. Η σχέση μου με τον Θεό έχει στοιχεία ανταλλαγής.

31. Κάνω καλές πράξεις για να «μετρήσουν».

32. Σκέφτομαι τη σωτηρία ως ανταμοιβή.

33. Η πνευματική πρόοδος μου δίνει αίσθηση ασφάλειας.

34. Νιώθω ότι ο Θεός με ευνοεί όταν προσπαθώ.

35. Θέλω να είμαι άξιος της Βασιλείας.

36. Η υπακοή είναι μέσο πνευματικής ανταμοιβής.

37. Η αρετή μου δίνει αίσθηση δικαίωσης.

38. Σκέφτομαι τη ζωή μετά θάνατον ως έπαθλο.

39. Θέλω να ανταμειφθώ για τον κόπο μου.

40. Η πνευματική ζωή έχει για μένα στόχο.

---

Υποκλίμακα Γ: Υπακοή από Αγάπη (20 ερωτήσεις)

41. Υπακούω στον Θεό επειδή Τον αγαπώ.

42. Νιώθω τον Χριστό ως φίλο μου.

43. Η προσευχή είναι χαρά και όχι υποχρέωση.

44. Με λυπεί η αμαρτία γιατί πληγώνει τη σχέση με τον Θεό.

45. Νιώθω ότι ο Θεός με αγαπά άνευ όρων.

46. Η υπακοή μου είναι ελεύθερη επιλογή.

47. Δεν φοβάμαι να πλησιάσω τον Θεό μετά από πτώση.

48. Η σχέση μου με τον Θεό είναι προσωπική.

49. Κάνω το καλό χωρίς να σκέφτομαι ανταμοιβή.

50. Η αγάπη του Θεού με μεταμορφώνει.

51. Θέλω να είμαι κοντά στον Θεό, όχι απλώς «σωστός».

52. Η πνευματική ζωή μου δίνει χαρά.

53. Νιώθω ειρήνη στη σχέση μου με τον Θεό.

54. Η υπακοή είναι έκφραση αγάπης.

55. Δεν με απασχολεί ο φόβος της κόλασης.

56. Η αγάπη με κινεί περισσότερο από τον φόβο.

57. Νιώθω τον Θεό παρόντα στη ζωή μου.

58. Η υπακοή είναι καρπός σχέσης.

59. Θέλω να μοιάσω στον Χριστό από αγάπη.

60. Ζω την πίστη ως κοινωνία ζωής.

---

Βαθμολόγηση

• Κάθε υποκλίμακα: 0–100 βαθμοί

• Υψηλότερη βαθμολογία = κυρίαρχο κίνητρο υπακοής στον Θεό

---

Ερμηνεία Αποτελεσμάτων

 Υψηλή Υπακοή από Φόβο

Δείχνει πρώιμο ή αγχώδες στάδιο πνευματικής ζωής. Ο φόβος λειτουργεί παιδαγωγικά, αλλά χρειάζεται μετάβαση προς την εμπιστοσύνη.

 Υψηλή Υπακοή για Ανταμοιβή

Δείχνει πρόοδο, αλλά και πνευματική συναλλαγή. Είναι ενδιάμεσο στάδιο («μισθωτός»).

 Υψηλή Υπακοή από Αγάπη

Δείχνει ώριμη πνευματική στάση. Η υπακοή είναι καρπός σχέσης, ελευθερίας και χαράς («υιός»).

Σημαντικό: Η συνύπαρξη στοιχείων και από τις τρεις κλίμακες είναι φυσιολογική. Η πνευματική ζωή είναι πορεία.

Βιβλιογραφία  

Αγία Γραφή. (1997). Η Αγία Γραφή. Αθήνα: Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος.

Βασίλειος ο Μέγας. (2007). Όροι κατ’ επιτομήν. Αθήνα: Πατερικαί Εκδόσεις «Γρηγόριος ο Παλαμάς».

Γρηγόριος ο Θεολόγος. (2005). Λόγοι. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Πουρναρά.

Ισαάκ ο Σύρος. (2011). Λόγοι Ασκητικοί. Αθήνα: Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας.

Ιωάννης ο Χρυσόστομος. (2008). Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν. Αθήνα: Πατερικαί Εκδόσεις.

Ιωάννης της Κλίμακος. (2010). Κλίμαξ. Αθήνα: Εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας.

Μάξιμος ο Ομολογητής. (2006). Κεφάλαια περί αγάπης. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Πουρναρά.

Πορφύριος Καυσοκαλυβίτης, Άγιος. (2003). Βίος και Λόγοι. Χανιά: Ιερά Μονή Χρυσοπηγής.

Συμεών ο Νέος Θεολόγος. (2004). Κατηχήσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Αρμός.

-Λόγος Θείου Φωτός